Lasy, gleby, wody, powietrze
UWARUNKOWANIA EKOFIZJOGRAFICZNE GMINY KODEŃ
Rzeźba terenu
Według podziału fizyczno-geograficznego Polski Kondrackiego obszar gminy położony jest w obszarze makroregionu Polesie Zachodnie.
Przeważająca część terenu gminy należy do Równiny Kodeńskiej, wschodnia część gminy z doliną Bugu należy do Polesia Brzeskiego.
Rzeźbę terenu charakteryzują niewielkie deniwelacje – najniższy punkt w dolinie Bugu137 m n.p.m., najwyższy 155 m n.p.m. w pd.-zach. części gminy. Dominującym elementem rzeźby terenu są równiny sandrowe i wysoczyzna morenowa, porozcinane dolinami rzek. Wysoczyzna morenowa o łagodnych stokach opadających w kierunku równin i dewniwelacjach 1,5-8,0 m występują w postaci płatów na północ od Kopytowa, w okolicach Zabłocia, Kodnia I, Dobromyśla i Olszanki.
Dna dolin rzecznych Czapelki i Garbaru (Kałamanki) są płaskie o szerokości od 100 do 500 m, najczęściej podmokłe i zatorfione. Równina terasy zalewowej doliny Bugu znajduje się na wysokości 137-142 m n.p.m. Powierzchnia terasy zalewowej jest urozmaicona licznymi starorzeczami. W dno doliny wcięte jest szerokie (50-70m) koryto Bugu. Miejscami krawędź przykorytowa jest stroma i współcześnie podcinana. Wyspowo w dnie doliny Bugu występuje jeszcze terasa nadzalewowa, wznosząca się 4,0 – 6,5 m (m.in. w okolicy Kostomłot). Z innych form rzeźby wymienić należy formy antropogeniczne tj. nasypy drogowe, groble, wyrobiska i rowy.
Budowa geologiczna
Utwory czwarotrzędowe na całym obszarze gminy tworzą ciągłą pokrywę. Przykrywają one bezpośrednio utwory górnokredowe (margle, kreda pisząca), zalegające na głębokości ok. 50 m pod powierzchnia terenu oraz utwory trzeciorzędowe zalegające na głębokości ok. 35-55 m p.p.t. głównie osady oligocenu i miocenu. Osady oligocenu tworzą mułki i piaski z węglem brunatnym, iły i piaski glaukonitowe, piaski i żwiry kwarcowe. Położone są w rejonie między miejscowością Elżbiecin a miejscowościami Kopytów i Kostomłoty. Osady miocenu – iły i mułki z przerostami węgli brunatnych, piaski kwarcowe z wkładkami węgli brunatnych, piaski różnoziarniste ze żwirami zalegają na północ od linii Kopytów – Kostomłoty.
Geneza utworów czwartorzędowych związana jest działalnością lodowca. Okresy zlodowacenia środkowopolskiego pozostawiły po sobie gliny zwałowe o zróżnicowanej miąższości 30-50 m. Miejscami glinom zwałowym towarzyszą piaski i żwiry lodowcowe, zaś w strefach peryferyjnych wysoczyzn morenowych i w dnach dolin rzecznych występują piaski, żwiry i mułki kemów.
W okresie zlodowacenia północnopolskiego i w holocenie powstały wydmy, utwory zastoiskowe, tarasy akumulacyjne rzek. Utwory holoceńskie – mułki i piaski (mady) o miąższości 1,5 – 4,0 m budują rozległą równinę zalewową Bugu. Torfy o miąższości 1,5-2,0 m występują w dolinach rzek (Czapelki, Garbaru) oraz starorzeczach Bugu. Osady kredy jeziornej stwierdzono na niewielkich obszarach w okolicy Kodnia II i Dobromyśla.
Surowce mineralne
Wśród surowców mineralnych występujących na obszarze gminy Kodeń potencjalne znaczenie gospodarcze mają jedynie surowce okruchowe (gliny zwałowe, piaski i żwiry wodnolodowcowe, piaski eoliczne). Najliczniej występują tu piaski i żwiry wodnolodowcowe. Trzy złoża kopalin piasku posiadają dokumentację geologiczną. Złoże w Dobratyczach o powierzchni 54,0 ha posiada złoża bilansowane na 6595, 0 tys. ton. Złoże to nie posiada koncesji i nie jest eksploatowane. Złoże w Kodniu (użytkowane przez gminę Kodeń) dysponuje zasobami w ilości ok. 150 tys. ton na powierzchni 2,3375 ha. Złoże jest eksploatowane i posiada wydaną w 2002 r. koncesję. Złoże w Szostakach eksploatowane przez prywatnego przedsiębiorcę na powierzchni 1,1729 ha dysponuje zasobami wielkości 94 937 Mg (=57 191 m), koncesja wydana na 10 lat w 2006 r.
Gleby
Na obszarze gminy przeważają gleby piaskowe różnych typów genetycznych (bielicowe, rdzawe, brunatne kwaśne). Oprócz nich na niewielkich powierzchniach występują czarne ziemie i gleby murszowe. W dolinach rzecznych Bugu, Garbaru (Kałamanki) i Czapelki występują mady i gleby bagienne. W południowej części gminy występują gleby pseudobielicowe.
Pod względem kompleksów gleb ornych przeważają gleby kompleksu żytniego słabego, dobrego i bardzo słabego. Są to gleby lekkie wrażliwe na niedobory wilgoci o ograniczonych możliwościach doboru roślin uprawnych. Jedynie w dolinie Bugu, zwłaszcza w północnej jego części występują gleby kompleksu żytniego bardzo dobrego.
Według klasyfikacji bonitacyjnej gleb, wśród gruntów ornych na terenie gminy przeważają gleby słabe V-VI klasy (59,38 % powierzchni użytków rolnych). Ochronie ścisłej podlega 3,55 % powierzchni całkowitej użytków rolnych, gdzie występują najwartościowsze gleby klas II-III. Gleby IV klasy zajmują 37,07 % powierzchni użytków rolnych i także podlegają rygorom ochronnym.
Na podstawie badań prowadzonych w 2000 roku stwierdzono, że 81 % gleb na terenie gminy jest silnie zakwaszonych wymagających wapnowania. Znaczy jest też udział gleb silnie wyczerpanych ze składników mineralnych szczególnie fosforu, magnezu i przyswajalnego potasu.
Wody powierzchniowe
Obszar gminy położony jest w dorzeczu Bugu, największego prawobrzeżnego dopływu Wisły. Rzeka Bug stanowi wschodnią granicę gminy i państwa z Republiką Białorusi. Jest to jedna z nielicznych rzek w Europie, których doliny zachowały swój naturalny charakter. Bug jest rzeką silnie meandrującą. Dno i brzegi rzeki są piaszczyste ze stanowiskami żwirowymi i kamienistymi, występują przybrzeżne stromizny. Główny nurt obfituje w wyspy, łachy i plaże, a także śródrzeczne płycizny. Prąd wody jest dość szybki wynosi ok. 40 m3/s i wykazuje duże wahania roczne. Ze względu na ciekawe walory krajobrazowe dolina rzeki Bug objęta została statusem Obszaru Chronionego Krajobrazu. Bug na całej długości w województwie lubelskim prowadzi wody pozaklasowe. Czynnikiem degradującym były wskaźniki biologiczne (zawartość chlorofilu „a”) i substancje biogenne. Pod względem wskaźników fizyko-chemicznych i bakteriologicznych wody Bugu mieściły się w III klasie czystości.
Południowa część obszaru gminy odwadniana jest przez Garbar (Kałamankę) i Sajówkę – dwa lewobrzeżne dopływu Bugu. W granicach gminy do Garbaru uchodzą 4 niewielkie bezimienne cieki. Wody rzeki Garbar wpływają do Bugu w rejonie Kodnia. Środkową i północną część obszaru gminy odwania rzeka Czapelka (prawobrzeżny dopływ Krzny) i jej trzy niewielkie prawobrzeżne dopływy. Wyżej wymienione cieki przepływające przez teren gminy prowadzą niewielkie ilości wody III klasy czystości: Sajówka – 0,14 m3/s, Czapelka – 1,12 m3/s, Garbar – 0,60 m3/s.
W zachodniej części gminy (okolice miejscowości Kopytów i Olszanki) istnieją obszary stale podmokłe i zabagnione. Niektóre z nich są osuszane przez sieć kanałów melioracyjnych. Powierzchnia gruntów zmeliorowanych na terenie gminy wynosi 2 262 ha.
Do istniejących zbiorników wodnych należy zaliczyć przede wszystkim liczne starorzecza oraz zbiornik w Kodniu powstały w wyniku spiętrzenia wód rzeki Garbar, zlokalizowany w sąsiedztwie zabytkowego założenia zamkowego w Kodniu tzw. „Jezioro Genezaret” (ok. 2 ha). Istnieje także projekt zbiornika wodnego „Zimnik” (ok. 10 ha), na gruntach wsi Kol. Zabłocie oraz „Kodeń” (ok. 5 ha), na gruntach wsi Kodeń I.
Wody podziemne
Na terenie gminy Kodeń występują trzy poziomy wodonośne wód podziemnych.
Kredowy – związany jest ze strefą spękań i sięga do głębokości 150 m. Zwierciadło wód występuje na głębokości 20-50m. Wydajność pojedynczych studni wynosi ok. 5-15 m3/h.
Trzeciorzędowy – obejmuje środkową i południową część gminy. Występuje płatami, znajdującymi się na głębokości 30-50m. Wydajność pojedynczych studni wynosi 30-100 m3/h. Wody tego poziomu cechuje najlepsza jakość.
Czwartorzędowy – występuje na głębokości 3-40m. wydajność pojedynczych studni wynosi ok. 10-30 m3/h.
Izolacja pierwszego poziomu wodonośnego na prawie całym obszarze gminy jest pełna, z wyjątkiem północnej części (okolice Kostomłot i Kopytowa) oraz fragmentu południowego (okolice Kol. Zabłocie).
W strefach dolin rzecznych wody podziemne występują bardzo płytko. Wody wszystkich pięter są tam powiązane hydraulicznie tworząc jeden zbiornik wodonośny.
Wody podziemne gminy charakteryzują się niską mineralizacją, niską zawartością związków chlorków i siarczanów.
Poza lokalnie podwyższoną zawartością związków żelaza i magnezu spełniają wymagania stawiane wodom pitnym. Wymagają częściowego uzdatniania.
Na terenie gminy Kodeń znajdują się dwa ujęcia wód podziemnych: w Kodniu (3 studnie) i w Kostomłotach (2 studnie).
Zagrożenia wód podziemnych
Na terenie gminy przeważa średni i słaby stopień zagrożenia głównego użytkowego poziomu wodonośnego. Słaby stopień zagrożenia wód obejmuje północno-wschodnie rejony gminy, gdzie występuje mała koncentracja ognisk zanieczyszczeń, a miąższość warstw utworów izolacyjnych poziom wodonośny wynosi 10-40m. Średni stopień zagrożenia występuje w północnej i południowej części gminy, gdzie utwory izolujące mają miąższość 2-10m. Dużym stopniem zagrożenia wód podziemnych odznacza się północno-zachodni skrawek terenu gminy (okolice Kopytowa), na którym miąższość warstw izolujących utworami półprzepuszczalnymi wynosi 0-2m.
Szata roślinna
Lasy zajmują w gminie stosunkowo dużą powierzchnię 4 782 ha, jej wskaźnik lesistości wynosi 31,5 %. Lasy Skarbu Państwa zajmują powierzchnię 3 183 ha i wchodzą w skład Nadleśnictwa Chotyłów, Leśnictwo Kodeń. Lasy w zasobie Agencji Nieruchomości rolnych 86 ha, własność gminy 7 ha, lasy prywatne 1 538 ha. Większe kompleksy leśne położone są w części południowej i wschodniej, natomiast niewielkie lasy i zadrzewienia występują na całym obszarze gminy.
Lasy ochronne zajmują powierzchnię 77,79 ha, pełnią funkcję ochronną. Obejmują głównie olsy, łęgi i bory mieszane. w Lasach Nadleśnictwa Chotyłów na terenie 5 uroczysk: Kożanówka, Mościska, Kopytów, Leniuszki i Zabłocie.
Dominującymi typami siedlisk są: bory świeże, bory mieszane, grądy. W drzewostanie dominuje sosna, a w runie dominują gatunki borowe. W dolinie Bugu zachowały się ginące łęgi wierzbowo-topolowe, które w Europie zostały niemal doszczętnie wykarczowane. Charakterystycznym środowiskiem doliny Bugu są starorzecza z typową roślinnością pływającą. Dwa chronione gatunki – grążel żółty i grzybienie białe tworzą pięknie prezentujący się zespół „lilii wodnych”. Brzegi starorzeczy zasiedlają zbiorowiska szuwarowe, na terenach wyniesionych występują zbiorowiska murawowe z gatunkami sucholubnymi. W dolinie Bugu dominującą roślinnością są barwne pastwiska i murawy miejscami na wydmach występują suche bory chrobotkowe. Suchy bór w rejonie wsi Sugry proponowany jest do objęcia ochroną prawną jako rezerwat, jest to teren bardzo wartościowy pod względem przyrodniczym i dydaktycznym. Na siedliskach torfowych silnie podtopionych występują zarośla olsowe. Dominującymi gatunkami są tam olcha czarna, wierzba szara, brzoza niska. Na siedliskach mniej podtapianych występują lasy olsowe. Grądy i łęgi rosną na siedliskach podmokłych i suchych. Zbiorowiska synantropijne charakterystyczne są dla terenów zagospodarowanych przez człowieka.
Fauna
Wpływ na bogactwo fauny gminy Kodeń ma dolina Bugu i związane z nią ekosystemy we wschodniej części gminy. Pełnią one ważną funkcję dla płazów i ptaków wodno-błotnych. Znacznie uboższa w różnorodność gatunkową jest część środkowa i zachodnia gminy, gdzie dominującym jest krajobraz rolniczy. Wśród gatunków ptaków umieszczonych w „Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt” (PCKZ) na terenie gminy występuje błotniak łąkowy. Jednak ze względu na ciągle zwiększającą się liczebność w kraju, gatunek ten przestaje być narażony na wyginięcie.
Spośród gatunków ssaków wymienionych w PCKZ stwierdzono bobra. Gatunek ten posiada kategorię 0 – wydobyty z niebezpieczeństwa. Z gatunków rzadkich występuje wydra, dla której dogodne warunki bytowania stwarza dolina Bugu. Za gatunki specjalnej troski na terenie gminy należy uznać: bobra, derkacza, samotnika i bociana białego. Derkacz i samotnik należą do gatunków ptaków silnie zagrożonych wyginięciem. Stanowiska lęgowe derkacza występują na wilgotnych łąkach, miejscem gniazdowania samotnika są podmokłe zbiorowiska leśne w dolinie Bugu. Zagrożeniem jest osuszanie podmokłych terenów, niszczenie lęgów podczas sianokosów.
Dla zabezpieczenia egzystowania najbardziej zagrożonych gatunków zwierząt należy objąć ochroną obszarową miejsca ich występowania, głównie użytki ekologiczne.
